Pomnik Powstańców Śląskich w Czułowie. Nieznana historia

W tym roku mija 95 lat od śmierci dwóch tyszan, których nazwiska widnieją na pomniku powstańców śląskich przy Katowickiej w Czułowie. Jeden to Augustyn Rozkoszny z Tychów, powstaniec, drugi – 19-letni Franciszek Mróz (urodził się 1 czerwca 1900), czułowianin, który jednak – jak twierdzą starsi mieszkańcy tej dzielnicy - ponoć powstańcem nie był, ale widzem strzelaniny. Obaj zginęli podczas I powstania, które wybuchło w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku.
Jakkolwiek czułowianie angażowali się we wszystkie powstania, to na swoim terenie większych walk nie mieli. Jak wynika z dokumentów przechowywanych przez ZBOWiD, podczas pierwszego powstania na terenie Czułowa doszło do starcia powstańców z kilkoma żołnierzami Grenzschutzu ukrywającymi się na gospodarstwie Jana Faronia. Mieli też powstańcy swoje posterunki przy szosie na trasie Tychy-Murcki, za osadą fabryczną, i tam zdarzały się pojedyncze walki z żołnierzami niemieckimi. Sukcesem drugiego powstania na Czułowie była likwidacja niemieckiego Volksbundu w kolonii fabrycznej w okresie 19/20-25 sierpnia 1920 r. Trzecie powstanie to udział czułowian przede wszystkim w walkach pod Górą św. Anny.

Pomnik Powstańców Śląskich w Czułowie. Lata 30. XX wieku

W roku 1936 czułowska grupa Związku Powstańców Śląskich pod kierunkiem Józefa Dedy zaczęła starania o pomnik poświęcony poległym w walkach o polskość Śląska.
Miejsce pod pomnik podarował Franciszek Duży, materiały do budowy zwozili bezpłatnie czułowscy gospodarze: Franciszek Duży, Paweł Małek i Jan Faroń. Fabryka Kartonów Malta z Kostuchny ofiarowała pięć kamiennych kręgów ścierakowych na cokół pomnika, a gajowy Jan Okoń dostarczył drewno do budowy. Przy pracach murarskich największy udział mieli Jan Walus i Jan Kamiński. Tablicę pamiątkową oraz orła ufundował Aleksander Swoboda, właściciel przedsiębiorstwa komunikacji autobusowej. Orzeł trzymał w dziobie rozerwany łańcuch – symbol zerwania pęt niewoli.
Miał 1,2 m wysokości. Rozpiętość skrzydeł sięgała 2,5 m. Cały pomnik mierzył 9 m. Otoczony był grubym łańcuchem rozpiętym pomiędzy metalowymi czerwonymi słupkami zakończonymi białymi gałkami. Po_obu jego stronach stanęły dwa biało-czerwone maszty, na które wciągnięto polskie flagi.
Uroczystość odsłonięcia pomnika odbyła się w niedzielę, 10 października 1937 roku. Pomnik poświęcił ks. Osyra, proboszcz parafii Marii Magdaleny, odsłonięcia dokonał wojewoda Michał Grażyński. Czułowianka Bronisława Chucher, wówczas siedmioletnia, recytowała wierszyk podczas tej uroczystości.
Pomnik stał ponad dwa lata. W grudniu 1939 został zburzony przez Niemców. – Orła zrzucili za pomocą lin zaczepionych do wozu pancernego. Upadając, stracił jedno skrzydło. Odciągnięto go na ogródek Myrczków. Liny, którymi opasano kolumnę znów podpięto do wozu pancernego. Kolumna runęła. Orła i tablicę zabrano do przetopienia, kamienne elementy zostały w ziemi – opowiada naoczny świadek burzenia pomnika.

Pomnik Powstańców Śląskich w Czułowie. Lata 60. XX wieku

W roku 1963 pojawił się pomysł odbudowy pomnika, na tysiąclecie państwa polskiego. Powstał projekt, wykonano kosztorys, ale architekt prezydium Miejskiej Rady Narodowej odrzucił go. Że niezgodny z ówczesnymi wzorami pomników, które miały „posiadać cechy nowoczesności”. Takie cechy miał projekt Emiliana Piaseckiego, który zakładał „wzniesienie pomnika z materiałów łatwo dostępnych podkreślających społeczny charakter realizacji”. Miał to być po prostu duży głaz, minimum 3-metrowy, z tablicą pamiątkową. Stanąłby w miejscu zburzonego pomnika, na podwyższonej zatoczce chodnika. Obok miały stanąć trzy maszty flagowe. Zatoczka miała być otoczona murkiem oporowym z kamienia łupanego o wysokości 80 cm i żywopłotem tej samej wysokości po zewnętrznej stronie. Projekt jednak nie doczekał się realizacji.

Pomnik Powstańców Śląskich w Czułowie. Początek XXI wieku

Do sprawy odbudowy pomnika powrócono na początku XXI wieku, kiedy podczas budowy kanalizacji natrafiono na fundamenty starego pomnika. W 2008 r. rada miejska podjęła uchwałę o odbudowie. Projekt wykonał rzeźbiarz Tomasz Wenklar, nawiązując do architektury lat 20. i 30. XX wieku. Nowy pomnik jest niższy od przedwojennego, kolumnę ma kwadratową, orzeł mocniej rozpościera skrzydła i nie trzyma już rozerwanego łańcucha w dziobie. Odsłonięto go 3 maja 2010 roku.
Na nowym pomniku są dwie tablice pamiątkowe. Na jednej widnieją nazwiska wspomnianych Franciszka Mroza i Augustyna Rozkosznego oraz Ludwika Lacha, mieszkańca Czułowa lub Wartogłowca (różnie podają zachowane dokumenty w ZBOWiD-zie), który poległ w III powstaniu. Druga upamiętnia Józefa Dedę, zamordowanego w Mauthausen

Historia powstań śląskich

W nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku wybuchło I powstanie śląskie. W Paprocanach. Upamiętnia to wydarzenie odsłonięta 2 maja br. tablica na budynku dawnej szkoły paprocańskiej (dziś przedszkole). Napis na niej głosi:
„W nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 r. w Urbanowicach i Paprocanach rozpoczęło się I powstanie śląskie. Dla uczczenia bohaterskiego zrywu ludu śląskiego w jego 95 rocznicę - mieszkańcy. Tychy 2014. W miejscu tablic z 1959 oraz 1989 roku” . Tablicę odsłoniły wnuczki powstańca śląskiego, Pawła Czecha: Anna Poks oraz Joanna Jędrysek.

Obchody 95. rocznicy wybuchu I powstania śląskiego

Obchody 95. rocznicy tej pierwszej walki o polskość Śląska odbędą się w niedzielę, 17 sierpnia, pod pomnikiem Powstańców Śląskich przy Katowickiej na Czułowie. Wszystko rozpocznie się mszą o godz. 17 w kościele Krzyża Św. na Czułowie, skąd z towarzyszeniem orkiestry dętej nastąpi przemarsz pod pomnik. Tam, jak zwykle, program uroczystości przewiduje przemówienia oraz złożenie kwiatów.